حيدر بابا يا سلام

شاعران و منتقدان، تعريف‏های گوناگون و بی‏شماری درباره ‏ی «شعر» ارايه داده ‏اند. در تعريف ‏های سنتی درباره‏ ی شعر کهن فارسی، ويژگی‏ اصلی شعر را موزون و آهنگين بودنِ آن دانسته‏ اند. در تعريف ‏هايی ديگر، با دانش، فهم، درک، ادراک و وقوف يکی انگاشته شده است. دهخدا در فرهنگ‏ لغت خود به تعاريف علمای عرب نيز اشاره کرده و می‏نويسد: «نزد علمای عرب کلامی را شعر گويند که گوينده‏ ی آن پيش از ادای سخن قصد کرده باشد که کلام خويش را موزون و مقفی ادا کند و چنين گوينده را شاعر نامند ولی کسی که قصد کند سخنی ادا کند و بدون اراده سخن او موزون و مقفی ادا شود او را شاعر نتوان گفت.»

تاريخچه سرايش شعر

قديمی‏ ترين سروده‏ های به جا مانده به وداهای هندوان باستان بازمی‏گردد. از تاريخ سرايش وداها اطلاع دقيقی در دست نيست و تاريخ قديمی‏ ترين سروده‏ ی ريگ‌ودا را از هزار تا پنج هزار سال پيش از ميلاد مسيح پنداشته ‏اند. همان‏گونه که اشاره شد گاتاهای زرتشت نيز از سروده‏ های کهن هستند. ديگر سروده ‏ی قديمی، گيلگمش نام دارد. حماسه گيلگمش نخستين منظومه‏ ی حماسی جهان است. 2 آن‏جا که تاريخ تمام می‏شود اسطوره آغاز می‏شود؛ حماسه‏ های بزرگ مبتنی بر اسطوره ‏اند و اسطوره‏ های بزرگ بر پايه ‏ی شرايط تاريخی بنا می‏شوند. جهان چندين حماسه‏ ی بزرگ را به خود ديده است:* در يونان؛ ايلياد و اديسه‏ ی هومر* در هند؛ مهابهاراتا و رامايانا* در روم؛ انه‌اييد اثر ويرژيل

• در ايران؛ شاهنامه‏ ی فردوسی

که تمامی اين حماسه ‏ها در بزنگاه‏های خطيری از تاريخ هر ملت ساخته شده‏ اند.» چينی‏ ‏های باستان نيز به شعر علاقه نشان داده ‏اند و آثاری در اين زمينه خلق کرده‏ اند. شی چينگ يا کتاب شعر يا کتاب سرودها، از جمله آثار به جا مانده از چين باستان در زمينه‏ی شعر است.

اختلاف‏ نظر در تعريف شعر

در حقيقت بايد گفت که تعاريف بسياری در اين زمينه وجود دارد که از همان گذشته ‏های دور گاه با هم در تضادند و يکديگر را نقض می‏کنند. افلاطون، شعر را از جهت اخلاقی زيان‏ آور و ويران‏گر می‏دانست و از ديدگاه معرفت‏ شناسانه آن را دور از حقيقت و فاقد ارزش علمی می‏پنداشت. او ارزش زيبايی‏ شناسانی ادبيات را در نظر نمی‏گرفت يا ناچيز می‏شمرد و به‏ جای آن از ديدگاه ارزش اخلاقی به ادبيات نگاه می‏كرد. ارسطو برای پاسخ دادن به اين شبهات و انتقادات، رساله ‏ی فن شعر را به رشته‏ ی تحرير درآورد. از ديد ارسطو ادبيات، اعم از نثر و نظم و شعر، همچون ساير هنرهای ديگر، بر مبنای دو شالوده‏ ی اساسی بنيان گرفته است. يكی از اين شالوده ‏ها طبيعت تقليدگر ذهن و روح انسان است و ديگری نياز طبيعی‏اش به توازن، هماهنگی و ريتم است. ارسطو عقيده دارد كه تكامل هجو‏سرايی منجر به پيدايش سبک و اوزان خاصی در ادبيات شد كه آن را «اوزان ايامبيک» ناميدند و تكامل بعدی آن سبب پيدايش كمدی در ادبيات شد. و تكامل ستايش‏سرايی منجر به «اوزان هروييك» شد كه تكامل بعدی آن به پيدايش حماسه انجاميد. و سپس شاخه‏ای از حماسه‏سرايی به گونه‏ای خاص رشد كرد و به پيدايش تراژدی منجر شد.

تاريخچه‏ ی شعر پارسی پيش از اسلام

آن‌چه می‌توان گفت و بايد گفت اين است که شعر ايرانی براساس سندهای موجود به روزگار زردشت می‌کشد و ازگاتاها که سرودهای مذهبی ايران باستان است و در انتساب آن‌ها به زردشت هيچ ترديدی نيست آغاز می‌شود و پس از آن ديگر قسمت‌های اوستاست و منظومه‌های ديگری که به زبان پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی پيدا شده است، مانند درخت آسوريک و يادگار زريران و جاماسب‌نامه.

پيدايش شعر پارسی در دوره اسلامی

نخستين شاعران پارسی‌سرا (مراد از پارسی در اينجا فارسی دری و در مقابل فارسی ميانه است) در دربار يعقوب ليث صفاری پديدار شدند. اگر چه نمونه‌هايی از شعر به زبان پارسی دری، پيش از اين دوران وجود دارد، ولی بررسی آنها مشخص می‌کند که در زمان سروده‌شدنشان شعر پارسی هنوز قوام نيافته‌بود، چرا که وزن آنان به طور مطلق عروضی نيست. در اينجا نمونه‌ای از اينگونه اشعار (که تعدادشان انگشت شمار است) می‌آوريم. اين قطعه شعری نگاشته‌شده در آتشکده کرکوی واقع در سيستان است:شعرب|فُرخته باذا روش|خُنيده کرشسپِ هوشب|همی برست از جوش|اَنوش کن می‌انوشب|دوست بَذآگوش|بَذآفرين نهاده گوشب|هميشه نيکی کوش|که دی گذشت و دوشب|شاها خدايگانا|بآفرين شاهيپايان شعر

محمد سگزی و بسام کورد از نام‌های چند تن از سرايندگان دربار يعقوب است. بايد گفت شعر در دوره اسلامی پس از وقفه‏ای چند صد ساله با الفبای عربی پديد آمد.ادبيات فارسی دری بيشتر در مناطق شرقی و شمال شرقی؛ يعنی در سیستان و خراسان و فرارود (ماوراءالنهر) پا گرفت و در دوره سامانی، در قلمرو شعر و نثر استقرار و گسترش يافت. در قلمرو شعر و شاعری، شاعران بزرگی چون رودکی، شهيد بلخی، ابوشکور بلخی و اندکی بعد فردوسی نقش‏آفرينی کردند.

قالب‏های شعر کهن پارسی

• مثنوی
• قصيده
• غزل
• مسمط
• مستزاد
• ترجيع بند
• ترکيب بند
• قطعه
• رباعی
• دو بيتی
• تک بيت
• چهار پاره

سبک‌های شعر کهن پارسی

• سبک هندی
• سبک خراسانی
• سبک عراقی
• سبک بازگشت

اين تقسيم ‏بندی از ملک‏ الشعرای بهار‏ است و هنوز هم نزد اديبان رايج است و معتبر. تقسيم‏ بندی‏های ديگر نيز می‏توان يافت. از جمله سعيد نفيسی در برابر اين تقسيم بندی، سبکهای شعر پارسی را برمبنای مکاتب ادبی اروپا طبقه‏ بندی کرده است.

گونه‌های معروف شعر جهان

• سونت
• هايکو
• غزل
• ويلانل
• مثنوی